Wieś Lutynia znajduje się niedaleko Lądka Zdroju. Jest jedną z wsi należących do Gminy Lądek Zdrój. Jej zabudowania rozciągają się wzdłuż potoku Luta, zwanego także Lutym Potokiem, który jest prawym dopływem Białej Lądeckiej. Część zabudowań wsi leży także przy szosie prowadzącej z Lądka Zdroju na Przełęcz Lądecką i do miejscowości Travná w Czechach. Szosa ta pokrywa się częściowo z przebiegiem dawnej Granicznej Drogi Królewskiej, która została wytyczona i zbudowana w 2 połowie XIX w. Prowadziła z Travnej przez Przełęcz Lądecką do centrum Lądka. Przy moście św. Jana znajdowała się komora celna. Długość Drogi wynosiła prawie 6 km. Zaczęto ją budować w 1861 r. (budowa mostu w Travnej), ukończono w 1873 r.
Obecnie do Lutyni należy przysiółek Ułęże, który kiedyś był odrębną wsią. Lutynia, podobnie jak Lądek Zdrój i inne pobliskie miejscowości, leży w Górach Złotych, na wysokości około 520-580 m n.p.m., w pobliżu takich szczytów jak Borówkowa (900 m n.p.m.), Mała Borówkowa (786 m n.p.m.), Gomóła (770 m n.p.m.) czy Modzel (691 m n.p.m.).
Lutynia położona jest w malowniczym miejscu, na zboczach Gór Złotych, otoczona łąkami i lasami regla dolnego. Stąd rozciągają się widoki na położony w dolinie Lądek Zdrój, na horyzoncie widać Krowiarki oraz szczyty Masywu Śnieżnika – Czarną Górę (1205 m n.p.m.) i ŚnieżnikKłodzki (1425 m n.p.m.).
Lutynia powstała prawdopodobnie w XIII w. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1346 r. Wtedy należała do dóbr karpieńskich. Państwo karpieńskie były to dobra feudalne, istniejące w XIV i XV w. we wschodniej części Ziemi Kłodzkiej, mniej więcej na terenach dzisiejszych gmin Lądek Zdrój i Stronie Śląskie. Stolicą dóbr był zamek Karpień, którego ruiny znajdują się na południe od Lutyni. Po wojnach husyckich w XV w. państewko upadło. Potem wsie należące do tych dóbr różnie się rozwijały. Niektóre lepiej, inne gorzej, niektóre zanikły. Lutynia leżała na szlaku handlowym prowadzącym ze Śląska przez przełęcze Gór Złotych do Czech. Była to tzw. Droga Solna, ponieważ przewożono nią sól z podkrakowskich kopalni na Ziemię Kłodzką, do Czech, a nawet do Pragi.
W okolicach Lutyni w XVI wieku, a także w XIX, próbowano wydobywać rudy żelaza, ołowiu i srebra. Ale złoża były małe i eksploatacja ich okazywała się nieopłacalna.
W 1641 roku Lutynia została zakupiona przez właściciela uzdrowiska w Lądku, radcę cesarskiego Jana Zygmunta Hoffmana. Około 100 lat później należała już do miasta. Z czasem stawała się ulubionym miejscem spacerów kuracjuszy uzdrowiska. W 1784 roku zbudowano we wsi kościół św. Jana Nepomucena. Od 1830 r. istniała tu szkoła. Lutynia pozostała wsią letniskową związaną z Lądkiem, podobnie jak pobliskie Ułęże. W 1908 roku mieszkało w Lutyni 248 osób.
Po II wojnie światowej dawni mieszkańcy wyjechali, przybyli nowi. Jednak trudne warunki glebowe i klimatyczne spowodowały, że wieś wyludniała się. Dziś wieś ma charakter letniskowy, wczasowy i turystyczny. W jej centrum, obok kościoła, z inicjatywy mieszkańców, zbudowano estetyczne zadaszone wiaty, które służą turystom jak i mieszkańcom, którzy organizują tu spotkania i imprezy.
We wsi i jej najbliższej okolicy znajduje się kilka miejsc wartych zwiedzenia.
W centrum wsi barokowy kościół św. Jana Nepomucena z 1784 r., obok znajdują się wspomniane wyżej wiaty, a także źródełko obudowane w 1906 r. w formie domku.
Ruiny dawnej kopalni ołowiu i srebra Nowy Filip. W Lutyni prace górnicze były prowadzone od XVI w. W tym złożu prowadzono prace z przerwami do początków XX w. W latach 20. XX w. znów uruchomiono kopalnię. Zmodernizowano ją i dobudowano zakład przeróbki rud. Jednak już w 1927 r. kopalnia zakończyła eksploatację.
Czarne Urwisko to wyrobisko nieczynnego od dawna kamieniołomu bazaltu, ściana skalna ma wysokość ok. 70 m, na szczycie urwiska punkt widokowy.
Szwedzkie Szańce i Twierdza (710 m n.p.m.), wzniesienie, gdzie znajduje się bazaltowy komin wulkaniczny o wysokości ok. 50 m. Po przeciwnej stronie wzniesienia czynny kamieniołom bazaltu.
Lutynia, centrum wsi, fot. Henryk Bielamowicz, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Lutynia_%28HB3%29.jpg/1024px-Lutynia_%28HB3%29.jpg
Lutynia, kośćiół św. Jana Nepomucena, fot. Henryk Bielamowicz, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Lutynia%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Jana_Nepomucena_%28HB1%29.jpg/800px-Lutynia%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Jana_Nepomucena_%28HB1%29.jpg
Orłowiec leży w Górach Złotych, niedaleko Złotego Stoku i LądkaZdroju. Jego zabudowania rozciągają się wzdłuż lokalnej drogi prowadzącej z Przełęczy Różaniec (583 m n.p.m.) do szosy Złoty Stok – Lądek Zdrój. Przez wieś płynie potok Orliczka, dopływ Białej Lądeckiej. Miejscowość leży na wysokości 450-550 m n.p.m., w otoczeniu takich szczytów jak: (Jawornik Wielki (872 m n.p.m.), Orłówka (830 m n.p.m.), Jawornik Mały (768 m n.p.m.), Krowia Góra Mała (755 m n.p.m.), Wójtowa Góra (740 m n.p.m.). Zabudowania wsi są malowniczo położone w dolinie potoku Orliczka, wśród łąk i zagajników. Obszar wsi znajduje się w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego. W pobliżu znajdują się inne, malownicze wsie: Lutynia, Wójtówka (http://www.dobryprzewodnik.cba.pl/2018/03/10/290/), a także tereny dawnej wsi Wrzosówka
Orłowiec został założony w pierwszej połowie XIV w., pierwsza wzmianka o tutejszych dobrach lennych, należących do większego majątku, pochodzi z 1346 r. Dziesięć lat później dobra zostały opuszczone, prawdopodobnie z powodu trudnych warunków naturalnych. W pierwszej połowie XVI w. założono ponownie wieś Orłowiec. Mieszkańcy w większości byli katolikami. Wieś należała do parafii w Radochowie. W XVIII w. przez Orłowiec przebiegała droga z Lądka Zdroju przez przełęcz Różaniec do wsi Bila Woda.
W XVIII i XIX w. wieś miała charakter rolniczy. Potem rozwinął się lokalny przemysł, rzemiosło i handel. W 1867 r. mieszkało w niej 588 osób. W drugiej połowie XIX w. miejscowość zaczęła nabierać charakteru turystycznego i letniskowego. Prowadził tędy szlak na Jawornik Wielki i na Przełęcz Różaniec. Na początku XX w. zbudowano tu budynek straży granicznej.
Po II wojnie światowej do Orłowca napłynęli nowi mieszkańcy, jednak trudne warunki klimatyczne i bytowe spowodowały, że wieś nie rozwijała się dynamicznie. Dzisiaj Orłowiec jest wsią letniskową. Są tu pensjonaty i ośrodki wypoczynkowe. Wieś ma wybitne walory krajobrazowe. Przebiega tędy czerwony Główny Szlak Sudecki ze Złotego Stoku do Lądka Zdroju. W okolicach można uprawiać turystykę pieszą i rowerową. Bliskość kurortu Lądek Zdrój, Złotego Stoku, Stronia Śląskiego, Masywu Śnieżnika, Jaskini Niedźwiedziej jeszcze bardziej uatrakcyjnia wypoczynek w tej miejscowości.
W Orłowcu znajduje się kilka zabytkowych budowli. Ciekawy jest kościół filialny pw. św. Sebastiana. Pochodzi z około 1600 r. Pierwotnie był w stylu renesansowym. W XVIII w. został zbarokizowany. Jest to budowla jednonawowa z prostokątnym prezbiterium i niską wieżą nakrytą hełmem z latarnią. Wyposażenie wnętrza pochodzi z drugiej połowy XVIII w. Utrzymane jest w stylu późnego baroku z elementami neoklasycyzmu. Ołtarz główny oraz inne elementy wyposażenia są dziełem rzeźbiarza Michała Ignacego Klahra (1727-1807), syna sławnego Michała KlahraStarszego (1693-1742). Kościół znajduje się na małym, nieużytkowanym cmentarzu, otoczonym murem. Naprzeciw wejścia do kościoła jest brama, a obok kaplica z 2 poł. XVIII w. lub z początków XIX w. w stylu barokowym.
Kościół w Orłowcu, brama i kaplica, fot. Tomasz Leśniowski
W Orłowcu zachowały się też dawne zabudowania dworskie. W ich skład wchodzi dwór (XVI-XVIII w.), oficyna mieszkalno-gospodarcza (XVIII-XX w.), budynek bramny (XVIII-XIX w.), obora (koniec XIX w.). Niestety są w złym stanie.
Złoty Stok to małe miasto (ok. 3000 mieszkańców), malowniczo położone u podnóża Gór Złotych (Sudety Wschodnie). Od wczesnego średniowiecza był tu ośrodek górnictwa złota. Historia miasta związana jest ściśle z dziejami górnictwa i hutnictwa w tym rejonie. Jeśli była dobra koniunktura na wydobycie złota, to i miasto rozwijało się prężnie. Gdy górnictwo podupadało, miasto również. Złoty Stok to najstarszy i największy ośrodek wydobycia i hutnictwa złota w Polsce. Najstarsze ślady prac górniczych datowane są na X w. W ciągu 700 lat trwania prac górniczych pozyskano tu ok. 16 ton złota. Pierwszy dokument mówiący o pracach górniczych pochodzi z 1273 r. Wydał go książę śląski Henryk IV Probus, który zezwolił cystersom z opactwa w pobliskim Kamieńcu (dziś Kamieniec Ząbkowicki) na prowadzenie robót górniczych. Nie wiadomo, kiedy Złoty Stok otrzymał prawa miejskie. Na pewno przed rokiem 1334, z którego pochodzi najstarszy dokument je potwierdzający. Miasto należało do Piastów śląskich i było częścią księstwa ziębickiego. W 1358 r. zostało wykupione przez księcia świdnickiego Bolka II. Książę nie miał potomków. W 1392 roku, po śmierci jego żony, Agnieszki Habsburżanki, miasto zostało włączone do Korony Czeskiej jako wiano bratanicy Bolka II, księżniczki Anny, która została żoną Karola IV, króla czeskiego i cesarza niemieckiego.
W 1491 r. Złoty Stok otrzymał status Wolnego Miasta Górniczego, co oznaczało specjalne przywileje. Początek XVI wieku to okres rozkwitu górnictwa i hutnictwa. W Złotym Stoku i okolicy działało sto kilkadziesiąt kopalni i kilkanaście małych hut. Roczne wydobycie złota wynosiło od 60 do 140 kg. Stanowiło to ok. 8% produkcji złota w Europie. Wydobyciem złota i hutnictwem w Złotym Stoku zajmowały się bogate rody arystokratyczne i kupieckie, na przykład Fuggierowie, Turzonowie, Welsowie, Imhoffowie. Złoto ze złotostockich kopalni dostarczano na dwory królewskie, książęce oraz biskupie. W latach 1507-1621 działała tu mennica założona przez książąt ziębickich. Bito w niej srebrne grosze i złote dukaty z wizerunkiem księcia ziębickiego. Budynek mennicy, zbudowany w 1520 r., zachował się do dziś.
Pod koniec XVI wieku przemysł wydobywczy i hutniczy zaczął podupadać. Związane to było z napływem do Europy złota z niedawno odkrytej Ameryki. A złotostockie złoża wyczerpywały się, coraz częstsze były katastrofy górnicze. Wtedy aptekarz Hans Scharffenberg opracował metody pozyskiwania arsenu z hałd kopalnianych oraz produkcji arszeniku. Zastosowano je w Złotym Stoku i wkrótce ośrodek ten stał się jednym z głównych miejsc produkcji arszeniku (tlenek arsenu, As2O3), który dawniej był popularnym środkiem do zwalczania gryzoni. Arszenik, w minimalnych dawkach, był także składnikiem pewnych specyfików medycznych. Nadal w kopalniach złotostockich pozyskiwano złoto, lecz teraz nie było ono głównym produktem.
W 1742 r., po zakończeniu pierwszej wojny śląskiej między Prusami a Austrią, Złoty Stok wraz z całym prawie Śląskiem przeszedł pod panowanie pruskie. Dalsze wojny o Śląsk spowodowały zastój w tutejszym przemyśle. Wydobycie złota i arsenu wznowiono pod koniec XVIII w. W połowie XIX wieku opracowano nowe metody pozyskiwania złota z wydobytych rud. W Złotym Stoku zastosował je Wilhelm Güttler, który w 1883 r. wykupił wszystkie tereny górnicze w mieście i okolicy. Tereny te należały do rodziny Güttlerów do 1945 r.
Złoty Stok, ulica 3 Maja, w głębi wieża kościoła pw. św. Barbary, fot. Grzegorz Wysocki
Po II wojnie światowej Dolny Śląsk wrócił do Polski. Niemcy, opuszczając Złoty Stok, przekazali kopalnię polskiemu zarządowi, który kontynuował eksploatację złóż. Podjęto prace poszukiwawcze nowych pokładów, badano także złoża pod kątem obecności uranu. Z Górnego Śląska sprowadzono górników. Nadal produkowano arsen i złoto. Najpierw zakłady górniczo-hutnicze otrzymały nazwę „Przemysł Arsenowy”, potem „Zakłady Przemysłu Arsenowego”, a od 1956 r. nazywały się „Kopalnia Arsenu Złoty Stok”.
W 1962 roku, nie podając konkretnych powodów, kopalnię zamknięto. Było to odgórne zarządzenie władz. Do dziś nie znana jest prawdziwa przyczyna. Wydaje się, że w okresie powojennym kopalnia przynosiła zyski. Rocznie wydobywano ok. 20-30 kg złota. Jednak w 1961 r. ilość urobku spadła nagle do 7 kg. Po 1962 r. kopalnia została opuszczona. Urządzenia niszczały, a woda zalewała wyrobiska.
Na przestrzeni całego okresu wydobywczego, czyli przez 700 lat, wydobyto w Złotym Stoku ok. 16 ton czystego złota i 126 tys. ton arszeniku. Po 1962 r. część zakładów przetwórczych wykorzystano do produkcji mączki kamiennej i pigmentów. Nazwano je „Zakłady Górniczo-Chemiczne Złoty Stok”. W 1976 r. połączono je z przedsiębiorstwem „Termoplast” z Mąkolna i utworzono „Zakłady Górniczo-Chemiczne Przemysłu Tworzyw i Farb”. W 1977 r. otrzymały nazwę „Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku”.
Na początku lat 90. XX w. zaczął się kryzys. Złotostockie zakłady przemysłowe podupadły, niektóre zostały zamknięte. Mieszkańcy Złotego Stoku, nie znajdując tu zatrudnienia, wyjeżdżali z miasta. Wtedy powstał pomysł udostępnienia części kopalni do zwiedzania. Autorem i realizatorem tego zamierzenia był ówczesny burmistrz Złotego Stoku Wiktor Lubieniecki. Kilka lat trwały prace przygotowawcze. W maju 1996 r. udostępniono do zwiedzania Podziemną Trasę Turystyczną „Kopalnia Złota”. Jako pierwszą otwarto „Sztolnię Gertruda”, następnie „Sztolnię Czarną Górną”, w której znajduje się wodospad. W roku 2008 udostępniono dolny poziom „Sztolni Czarnej Górnej” – czyli „Sztolnię Czarną Dolną”. W kwietniu 2017 roku, po kilku latach prac (sztolnia była całkowicie zalana), otwarto dla zwiedzających kolejną sztolnię – „Sztolnię Ochrową”. Wydaje się, że to najpiękniejsza sztolnia złotostockiej kopalni. Jej ściany, strop i spąg są pokryte nalotem ochry o barwach od żółtej, poprzez pomarańczową i czerwoną, do brązowej. Ochra to zwietrzelina skał bogatych w związki żelaza.
Więcej wyczerpujących wiadomości o Kopalni Złota w Złotym Stoku oraz jej zwiedzaniu można znaleźć tu:
Początki Złotego Stoku jako osady górniczej sięgają prawdopodobnie X w., a być może i czasów wcześniejszych. Z tamtego okresu nie zachowały się żadne budowle ani ich fragmenty. Złoty Stok to typowe miasto górnicze, nie zbudowano tu żadnych umocnień ani murów obronnych. Plan i struktura miasta pochodzi z przełomu XV i XVI wieku. Jednak z tamtego okresu zachowało się niewiele budowli, a potem były one przebudowywane. Centrum miasta stanowi rynek, na nim stoi ratusz z 1801 r. Rynek zabudowany jest kamienicami pochodzącymi z XVIII i XIX wieku. Z rynku odchodzi pięć uliczek. Nieopodal rynku znajduje się plac Kościelny, na którym stoi renesansowy kościół pw. św. Barbary (patronki górników) z lat 1513-1517 z wieżą wybudowaną w 1545 r. Kościół w swojej historii służył najpierw katolikom, potem protestantom (do 1946 r., jako protestancki miał wezwanie Chrystusa Zbawiciela). W czasach powojennych urządzono w nim salę gimnastyczną. Również przy placu Kościelnym znajduje się budynek mennicy z 1520 roku, zbudowany przez Karola I księcia ziębicko-oleśnickiego z rodu Podiebradów. Wówczas była to największa mennica książęca na Śląsku. Później w budynku mieścił się książęcy i cesarski Urząd Górniczy, a w latach 1769-1779 Wyższy Urząd Górniczy zarządzający wszystkimi kopalniami na Śląsku. Przy Skwerze Jana Pawła II znajduje się kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. To budowla neogotycka z lat 1875-1876 (konsekrowany w 1883 r.), jednonawowa na planie krzyża z wieżą. Przy ulicy 3 Maja znajduje się kościół cmentarny pw. św. Trójcy, zbudowany w 1523 roku, potem wielokrotnie przebudowywany. W rynku oraz przyległych do niego uliczkach znajdują się kamienice z XVIII i XIX w.
Przez Złoty Stok prowadzi kilka szlaków turystycznych:
czerwony – odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego, z Paczkowa przez Złoty Jar, szczyt Jawornik Wielki (870 m n.p.m.), Orłowiec, Lądek Zdrój, Stronie Śląskie do Międzygórza;
czarny – ze Złotego Stoku do Bystrzycy Kłodzkiej;
zielony – z Barda przez Złoty Stok na Borówkową (900 m n.p.m.);
żółty – z Mąkolna na Przełęcz pod Trzeboniem.
Jak dojechać do Złotego Stoku?
Przez Złoty Stok przebiega droga krajowa nr 46 (Gliwice-Kłodzko), którą można dotrzeć z Opolszczyzny, Górnego Śląska i Małopolski. Z Wrocławia można dojechać najpierw drogą nr 8 do Ząbkowic Śląskich, nr 382 do Kamieńca Ząbkowickiego i nr 390 do Złotego Stoku lub lokalnymi drogami przez Strzelin, Ziębice i Paczków do Złotego Stoku. Ciekawa trasa na wycieczkę samochodową prowadzi malowniczą drogą wojewódzką nr 390 ze Złotego Stoku do Lądka Zdroju. Jest to fragment starej drogi zbudowanej w XIX wieku przez właścicielkę tych terenów królewnę Mariannę Orańską. Szosa jest bardzo kręta, z licznymi serpentynami. Prowadzi przez zalesione zbocza Gór Złotych.
Bibliografia:
Antoni Muszer, Wiktor Lubieniecki, Złoty Stok i okolice. Przewodnik turystyczny, Wrocław 2001.
Wodospad ten jest nietypowy. Znajduje się 23 metry pod ziemią, w Czarnej Sztolni w Kopalni Złota w Złotym Stoku [POLSKIE ELDORADO]. Woda spada tu z wysokości około 8 metrów. Przy tym występuje duży huk, który spotęgowany jest przez echo rozchodzące się w podziemnej komorze. Strumień wody podświetlany jest kolorowymi światłami. Efekt jest niezapomniany. Jest to jedyne takie miejsce w Polsce i pewnie jedno z niewielu w Europie. Podobno pod wodospadem znajduje się wejście do tajemniczego korytarza, w którym w maju 1945 r. Niemcy mieli ukryć jakiś tajemniczy ładunek…
